Coachen van vitaliteit

Drie begrippen zijn belangrijk voor het bevorderen van vitaliteit, te weten: synergie, geluk en vertrouwen. Alle drie mogen we niet over het hoofd zien. Waarom is dat zo? Wat is vitaliteit eigenlijk en hoe is het te bevorderen? Kortom, we gaan op zoek naar de essentie van vitaliteit en hoe wij duurzaam vitaliteit kunnen bevorderen.

De essentie van vitaliteit

Om tot de essentie van iets te komen wordt vaak uitgegaan van de definitie. Dat doen wij hier ook. Volgens Van Dale is vitaliteit ‘energie om te leven’, of ‘levenskracht’. Intuïtief begrijpen we wat er onder wordt verstaan. Het gaat immers ook over onszelf. Maar wat is ‘leven’ eigenlijk? En wat is dan levenskracht?

Om dat echt te begrijpen beginnen we met een opwarmertje uit de natuur­kunde; de thermo­dynamica. De thermodynamica bestudeert hoe energie zich gedraagt. De oorsprong van deze theorie ligt in het optimaliseren van stoom­machines. Al gauw bleek dat de wetten die voor stoom­machines gelden overal geldig zijn, ook voor levende systemen (Wright, 2001).

De tweede hoofdwet van de thermo­dynamica is voor ons het meest relevant. Die stelt namelijk dat ‘elk gesloten systeem streeft naar een maximum aan entropie’. (Blijf bij me, je begrijpt het straks allemaal.) Entropie betekent niets anders dan wanorde, of chaos. Simpel gezegd heeft alles de neiging in verval te raken. Dit komt, in natuurkundige termen, doordat de natuur altijd streeft naar een lagere toestand van energie en die toestand gaat gepaard met meer wanorde.

Als wij bijvoorbeeld een huis bouwen, dan stoppen we energie in materiaal om er structuur aan te geven en zo het huis te vormen. We hoeven echter niets te doen om het huis vervolgens te laten vervallen naar chaos, zoals naar een stapel stenen. Dat gaat vanzelf, omdat er altijd energie neigt weg te lekken. Al duurt dat bij een huis vrij lang. Verlies van energie gaat vaak gepaard met verlies van structuur en dat is verval.

Het verlies van energie gaat altijd maar een kant op. Zo kan een suiker­klontje (geordende suikerkristallen) oplossen in water (vervallen), naar een een­voudiger, meer wanordelijke toestand. Dat gebeurt spontaan. Andersom zal er niet spontaan een suiker­klontje ontstaan uit een suiker­oplossing. Om dat te bereiken moeten we eerst het water verdampen en de suiker samen­drukken tot een klontje en dus energie toevoegen. Alles is onder­hevig aan verval, richting wanorde, door het weglekken van energie.

Wat zegt dit over ‘het leven’? Voor leven hebben we het tegenover­gestelde van wanorde nodig; orde, structuur. Een levend wezen is in staat om zichzelf duurzaam in stand te houden, ondanks de neiging te vervallen. Elk levend wezen is een geordend systeem, zoals het suikerklontje, maar dan complexer. Door de grotere complexiteit zijn levende wezens tot meer in staat dan een suikerklontje, namelijk energie beheren en materie omzetten in (hun eigen) structuur. Kortom, levende wezens hebben de neiging meer orde in zichzelf en hun omgeving te scheppen om te kunnen blijven bestaan.

Aan de basis van leven staat dus een proces van continu herscheppen van zichzelf. Terwijl ik dit schrijf kijk ik uit op de boom achter ons huis. Die boom bestaat uit miljoenen cellen, die zich tezamen tot boom geordend hebben. De cellen zelf houden op hun beurt ook een interne structuur in stand. Als je die balans teveel verstoort, dan gaan die cellen en de boom dood. De bladeren en wortels halen de benodigde energie en materie uit de omgeving (zonlicht, water en voedingsstoffen). Zo werken alle cellen in de boom samen om elkaar en zichzelf in stand te houden.

In de kruin van die boom bevindt zich een nest met duiven. Ook die duiven zijn een netjes geordend systeem van cellen, alleen veel complexer dan de boom. Niet alleen de cellen van elke afzonderlijke duif werken samen, maar ook de duiven onderling werken samen. Ze bouwen samen een nest en voeden samen de kuikens. De duiven halen hun energie op een andere wijze uit hun omgeving dan de boom. Een ander groot verschil is dat de duiven mede dankzij hun grotere complexiteit meer hun omgeving kunnen structureren, zoals het bouwen van een nest.

Zowel bij de boom als bij de duiven zien we wat levenskracht is; duurzaam zichzelf kunnen herscheppen en de bronnen kunnen cultiveren en benutten die daarvoor nodig zijn. Voor begeleiding op vitaliteit betekent dit dat we moeten nagaan of alle benodigde bronnen aanwezig zijn en goed worden benut. Deze bronnen kan je ook behoeften noemen. Zo ervaren wij mensen ze in ieder geval.

{{vitaliteit-1="/attributes"}}

Vitaliteit en synergie

Nu zijn we beland bij ‘het summum van de evolutie’: dat zijn wijzelf, volgens velen. De menselijke hersenen zijn het op twee na meest complexe systeem dat er bestaat. In hun eentje krijgen die hersenen niets voor elkaar; daar hebben we ook een lichaam bij nodig. Tezamen vormen de hersenen en de rest van het lichaam het op een na meest complexe systeem dat er bestaat.

Als je alles wat hiervoor is gezegd doortrekt, dan is een mens niet meer dan een hoopje cellen die samenwerken omdat ze er in hun eentje niets van zouden bakken. Al die hoopjes cellen (lees: mensen) werken vervolgens met elkaar samen omdat ook zij er in hun eentje niets van zouden bakken. We vormen gezinnetjes, groepen, organisaties, verenigingen, bewegingen, staten en een mondiale samenleving in een groter eco­systeem. Dat laatste is uiteindelijk het meest complexe systeem dat er bestaat. Al is het maar omdat de mondiale samen­leving en dat ecosysteem deels bestaan uit een heleboel op een na meest complexe systemen. Gezamenlijk krijgen we heel wat voor elkaar. Dat is synergie: samen­werken en daar gezamenlijk vitaler van worden.

Dankzij synergie hebben wij een groot aanpassingsvermogen. Dat heeft alles met vitaliteit te maken. Aanpassings­vermogen is namelijk het vermogen om onder verschillende en veranderende omstandig­heden vitaal te blijven.Dat vereist intelligentie en het vermogen de omgeving naar je hand te zetten, met intelligente middelen. De samenwerking tussen onze cellen maken ons als levend wezen zo intelligent en de samenwerking tussen ons onderling heeft technologie opgeleverd om de omgeving beter te kunnen beheersen (Wright, 2001).

Werp maar eens een blik in de keuken. Een keuken is een door ons gecreëerd en geordend stukje leefomgeving, ten behoeve van onze vitaliteit. Met een koelkast kunnen we energie (electriciteit en temperatuur) zo beheersen dat we voedings­middelen langer kunnen bewaren. Met de kookplaat kunnen we onze voeding verwarmen om het beter verteer­baar te maken. Op die wijze hebben we continuiteit van voeding, een belangrijke behoefte, of anders gezegd, bron van vitaliteit.

Vitaliteit is een eigenschap van het gehele systeem. Dat systeem is dan in staat duurzaam de behoeften van iedereen te bevredigen. Dat kan alleen als er voldoende synergie is. In onze samenleving beschikken we over een constante stroom van energie en middelen om onszelf te herscheppen. Maar wel omdat alles en iedereen zo mooi samenwerkt. Dat is synergie; win-win. Kortom, wij zijn met z’n allen in staat onze behoeften best goed te bevredigen.

Als we begeleiden op vitaliteit zullen we aandacht moeten besteden aan de mate waarin ieders behoeften worden bevredigd en hoe we het aanpassings­vermogen en het vermogen tot samenwerken van de client kunnen vergroten. Geluk en vertrouwen spelen daarin een belangrijke rol.

{{button-1="/attributes"}}

{{vitaliteit-2="/attributes"}}

Vitaliteit en geluk

Meerdere onderzoeken hebben aangetoond dat geluk en vitaliteit alles met elkaar te maken hebben (Deci & Ryan, 2001; Ryan & Frederick, 1997). Je zal het vast zelf ook herkennen; als je gelukkig bent, ben je ook vitaler. Andersom geldt dat ook. Geluk is belangrijk voor vitaliteit. Waarom is dat zo?

Beantwoord voor jezelf de volgende vraag eens: Hoe gelukkig ben je?

Bij het beantwoorden van deze vraag gaan we bij onszelf te rade. Globaal gaat dat als volgt:

(1) We bedenken, vrij automatisch, wat we onder geluk verstaan,
(2) schatten hoe tevreden we zijn met ons leven en
(3) schatten vervolgens hoeveel relevante positieve en negatieve gevoelens we de afgelopen tijd hebben gehad. Uit onderzoek blijkt dat de derde stap, de gevoelens, het meest bepalend zijn voor ons oordeel over hoe gelukkig we zijn (Van den Berg, 2006).

Hier komen geluk en vitaliteit samen. Gevoel heeft namelijk als functie ons te informeren over onze behoefte­bevrediging. Je kunt gevoelens beschouwen als de metertjes in de cockpit. Elke keer dat een behoefte bevredigd wordt, ervaren we een positief gevoel en elke keer dat een behoefte niet bevredigd wordt ervaren we een negatief gevoel. Als jouw behoefte aan eten niet wordt bevredigd ervaar je honger en als jouw behoefte aan veiligheid niet wordt bevredigd ervaar je angst. Andersom, als jouw behoefte aan eten wordt bevredigd voel je genot en als de behoefte aan veiligheid wordt bevredigd voel je geborgenheid.

Hoe meer behoeften worden bevredigd, hoe meer positieve gevoelens, hoe gelukkiger we zijn. De link met vitaliteit is duidelijk als we dit rijtje omdraaien; hoe gelukkiger we zijn, hoe meer positieve gevoelens, hoe meer behoeften worden bevredigd, hoe vitaler we zijn. Dit verklaart ook waarom we onze vitaliteit vooral inschatten op basis van gevoel.

Van veel factoren is bewezen dat ze invloed hebben op ons geluk, waaronder gezondheid, veiligheid, goede relaties, betekenisvol werk en vrijetijds­besteding, een inclusieve cultuur, variatie, autonomie, uitdaging, groei, benutten van je talenten, helderheid, voldoening, een positief zelfbeeld en optimisme (Van den Berg, 2006; Lyubomirsky, 2008). Dit is te verklaren omdat wij als mens vele behoeften hebben en daardoor een veelheid aan mogelijke positieve gevoelens kunnen ervaren. Voor elk positief gevoel is iets anders nodig. Een integrale aanpak die aandacht heeft voor deze factoren is de enige aanpak die duurzaam garanties levert.

Er is nog een relatie tussen geluk en vitaliteit. We hadden eerder al gezien dat synergie een belangrijke voorwaarde is voor vitaliteit. Onderzoek heeft aangetoond dat mensen van gelukkig zijn socialer, eerlijker, actiever, positiever en guller worden (Seligman, 2003). Mensen gaan dus meer en beter samen­werken als ze gelukkig zijn. Dat wil zeggen dat gelukkig zijn ons in een modus brengt die is gericht op synergie.

Voor begeleiden op vitaliteit betekent dit aandacht voor gevoel, behoeften en bevrediging, maar ook kennis hebben van wat mensen vitaal en gelukkig maakt en wat hen drijft tot synergie. Het is ook belangrijk dat je als begeleider de levens­vatbaarheid van een poging tot het verbeteren van geluk, samen­werking en synergie kan inschatten. We zullen soms moeten erkennen dat win-win niet mogelijk is binnen een bepaald systeem. Dan helpen we de client wellicht niet volgens zijn of haar eigen verwachtingen, maar het schept wel andere wegen naar duurzame verbetering, mogelijk elders. Waarom zijn samenwerken en synergie creëren zo moeilijk? Vanwege vertrouwen (Wright, 2001).

{{button-2="/attributes"}}

{{vitaliteit-3="/attributes"}}

Vitaliteit en vertrouwen

Denk eens aan een situatie waarin je moest samen­werken met iemand die je niet vertrouwde. Hoe goed ging die samen­werking? Hoe vitaal voelde je je daarbij? Vertrouwen heeft vaak grote invloed op de samenwerking en daarmee op de synergie en vitaliteit. Als we de vitaliteit duurzaam willen bevorderen, dan moeten we het vertrouwen vergroten. Waarom is dat precies?

Hoe meer synergie we willen bereiken, hoe meer we zullen moeten samenwerken. Dat maakt ons wederzijds afhankelijk van elkaar. Andersom zien we ook dat wederzijdse afhankelijkheid partijen sneller tot samen­werken motiveert. Neem bijvoorbeeld de relatie met een levens­partner. Je leeft samen, bouwt iets op en het gedrag van de ander kan grote impact hebben op jou en de relatie. Door die wederzijdse afhankelijk­heid staat er meer op het spel. Je kunt elkaar maken of breken. Wellicht liggen daarom haat en liefde zo dicht bij elkaar.

We hebben betrouwbare informatie nodig in relaties om ze te laten werken. Technisch gezegd, systemen zijn stuurbaar wanneer de juiste feedback­lussen bestaan. Bijvoorbeeld een verwarmings­installatie heeft informatie over de temperatuur in de kamer nodig om te bepalen wanneer aan en uit te slaan. De kwaliteit en betrouwbaar­heid van de informatie bepalen grotendeels de kwaliteit van de sturing. In sociale systemen, oftewel bij mensen en organisaties, geldt dit ook. Wij hebben onze ogen nodig om niet tegen een muur (of de lamp) te lopen. De juiste metertjes dienen in de cockpit aanwezig te zijn, ze moeten worden afgelezen en er dient iets mee gedaan te worden. Dit geldt zowel voor relaties, als voor (de relatie met) jezelf. Wantrouwen jegens gevoel levert minder betrouw­bare informatie op om te sturen op geluk en vitaliteit.

Mensen en organisaties dienen juist zelfstandig in staat te zijn vitaliteit te waarborgen. Dat maakt het duurzaam; voortdurend samen zoeken naar synergie en elkaar daarin helpen, zodat ieders behoeften bevredigd kunnen worden. Dat kan als we ruimte geven aan ieders gevoel. En dat vereist veel vertrouwen in onszelf en anderen. Alleen met een dialoog en voldoende vertrouwen krijg je de juiste sturings­informatie op tafel (Senge, 2006).

We weten als coach of therapeut dat vertrouwen altijd belangrijk is om verandering tot stand te brengen. Zeker in de werkrelatie met de cliënt. In het geval van vitaliteit, geluk en synergie komt er meer bij kijken: het structureel vergroten van het vertrouwen in het gehele systeem, zodat het systeem zelfstandig richting vitaliteit stuurt op basis van gevoel.

Als begeleider dienen we in staat te zijn veiligheid en helderheid te scheppen. Omdat we hebben geleerd zelf ons eigen instrument te zijn. Dit vraagt grote openheid en waarachtig­heid. Om mensen en organisaties vitaler en gelukkiger te maken zullen er patronen door­broken moeten worden. Uit zichzelf zullen mensen dat niet doen. Dat krijgen we alleen voor elkaar als we als begeleider beginnen bij onszelf en we die waarachtig­heid vervolgens aan de ander kunnen meegeven.

{{button-1="/attributes"}}

{{vitaliteit-4="/attributes"}}

Begeleiden van vitaliteit

Het wordt tijd dat we wijzer omgaan met vitaliteit. Dan zullen we echt moeten begrijpen wat het is. Vitaliteit is een eigenschap van de mens, zijn omgeving en de relatie met die omgeving. Die eigenschap is het duurzaam jezelf kunnen herscheppen en de bronnen kunnen cultiveren en benutten die daarvoor nodig zijn. Deze bronnen ervaren wij als behoeften. Dankzij synergie hebben we een groter aanpassingsvermogen en zijn we gezamenlijk in staat zoveel mogelijk van ieders behoeften te bevredigen. Voldoende en evenwichtige behoefte­bevrediging maakt ons gelukkig en dat motiveert ons tot het zoeken naar nog meer synergie. Vertrouwen is daarvoor een noodzakelijke voorwaarde.

Wanneer we begeleiden op vitaliteit hebben we aandacht voor het hele systeem van de client en de mate waarin er sprake is van synergie en geluk. De belangrijkste indicatoren daarvan zijn onze gevoelens, waarvoor veilige ruimte nodig is om ze te delen en te benutten voor sturen richting meer vitaliteit.

Is vitaliteit hiermee nu eenvoudiger gemaakt? Nee, maar we komen wel dichter bij de waarheid. De waarheid maakt zaken vaak complexer. Als we de waarheid beter kennen en een taak daardoor als verstandelijk moeilijk ervaren, dan ervaren we minder positieve gevoelens bij die taak, waaronder onzeker­heid (Kahneman, 2011). Dat is de prijs die we betalen voor de winst op andere vlakken. Dit is ook de paradox van wijsheid; door meer wijsheid worden de dingen niet makkelijker, maar we worden er wel beter in.

{{vitaliteit-5="/attributes"}}

{{sign-off-vitaliteit="/attributes"}}